Nedeljko Košanin: Pionir botanike i zaštite prirode Balkana
Rođen 1874. godine, istaknuti srpski botaničar i ekolog Nedeljko Košanin ostavio je neizbrisiv trag u naučnom proučavanju flore Balkanskog poluostrva. Kao pionir u istraživanju planinske flore Srbije i okoline, Košanin je značajno doprineo razumevanju biljnog sveta ovog područja, a njegova istraživanja postavila su temelje za modernu botaniku i ekologiju u regionu. Pored naučnog rada, bio je strastveni zagovornik očuvanja prirode, verujući u važnost zaštite prirodnih bogatstava za buduće generacije. Njegova zaostavština živi kroz publikacije, otkrića i doprinos razvoju prirodnih nauka u Srbiji.
Godine 1912. Nedeljko Košanin imenovan je za vanrednog profesora na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, a nakon zarobljeništva tokom Prvog svetskog rata, 1921. godine, postao je redovni profesor. Iste godine preuzeo je i poziciju upravnika Botaničke bašte „Jevremovac”.
Izgled Botaničke bašte „Jevremovac” za vreme Nedeljka Košanina kao upravnika
Izvor: https://www.sanu.ac.rs/wp-content/uploads/2024/09/Nedeljko-Kosanin-baner-za-sajt.jpg
Njegov istraživački rad se nije ograničavao samo na teorijsko izučavanje, već je proučavao i jezera, planinske lance i specifična staništa na Balkanu. Kao student Živojina Đorđevića, otpočeo je istraživanje Coleoptera, reda insekata, 1898. godine i nastavio ovaj rad do 1904. U njegovom spisku se našlo ukupno 849 vrsta, grupisanih u 409 rodova. Ovaj zapis predstavljao je veliki napredak u odnosu na 125 vrsta koje je zapisao jedan njegov savremenik. Košanin je, zajedno s Josifom Pančićem i Jovanom Cvijićem, proučavao nastanak i poreklo Dajićkog jezera na Goliji, čime je doprineo boljem razumevanju prirodnih fenomena Srbije.
Izgled Dajićkog jezera danas
Izvor: https://ivatourism.org/wp-content/uploads/2021/08/daicko-jezero-2.jpg
Po povratku u Srbiju, mogućnost da se dalje bavi biljnom fiziologijom bila je jednaka nuli. Za ovu botaničku disciplinu bila je neophodna izuzetno dobro opremljena laboratorija, za šta početkom 20. veka nije bilo sredstava. Tada je odlučio da se posveti proučavanju biljaka in situ, odnosno u njihovim prirodnim staništima gde sama priroda postavlja uslove eksperimenata.
Košanin kao botaničar
Svoju ljubav prema botanici pokazao je još tokom studiranja na Jestastveničko-hemijskom odeljenju Velike škole. Na usavršavanju u Lajpcigu odbranio je doktorsku disertaciju pod naslovom „Uticaj temperature i vazdušnog pritiska na položaj listova”. Košaninov naučni rad obuhvatao je širok spektar tema, uključujući fiziologiju biljaka, fitogeografiju, proučavanje mahovina i algi, kao i ekološko očuvanje prirodnih staništa. Posebno je bio posvećen proučavanju balkanskih ramondi, Ramonda serbica i Ramonda nathaliae, poznatih kao „cveće feniks”. Ove specifične vrste bile su među njegovim omiljenim istraživačkim temama zbog svoje sposobnosti da se regenerišu nakon sušnih perioda.
Najznačajnije rezultate Košanin je postigao u oblasti floristike, taksonomije, sistematike i fitogeografije – dok se bavio botanikom uspeo je da opiše čak 11 novih vrsta na Balkanskom poluostrvu. Osam vrsta je priznato kao novoopisane i to su:
- Dioscorea balcanica Koš – 1914,
- Colchicum macedonicum Koš – 1911,
- Crocus cvijicii Koš – 1926,
- Crocus scardicus Koš – 1926,
- Narthecium scardicum Koš – 1913,
- Salvia jurisicii Koš – 1926,
- Viola dukadjinica W.Becker & Koš – 1926,
- Verbascum macedonicum Koš – 1930.
Vrste Drosera macedonica, Ephedra macedonica i Centaurea candelabrum nisu uključene u ovaj spisak jer je kasnije utvrđeno da su sinonimi već opisanih biljaka Drosera anglica, Ephedra fragilis subsp. campylopoda i Centaurea melanosephala. Zbog velikog uspeha u istraživanju flore, veliki broj biljnih vrsta je nazvan po Košaninu: Daphne glandulosa var. kosaninii Stojanov, Centaurea kosaninii Hayek, Sempervirum kosaninii Praeger, Thymus kosaninii Ronninger, Crocus kosaninii Pulevic, Onobrychis alba f. kosaninii Sirjajev i druge.
Vrste Salvia jurisicii i Viola dukadjinica koje je opisao Košanin
Izvori: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5e/Salvia_jurisicii_in_its_native_habitat.jpg https://www.greekflora.gr/Images/Flowers/Viola%20dukadjinica%20-1414-4.jpg
Njegova uloga u unapređenju botanike bila je neprocenjiva. Kao upravnik Botaničke bašte „Jevremovac” i Botaničkog zavoda Univerziteta u Beogradu, značajno je doprineo razvoju ovih institucija, pretvarajući ih u vodeće centre za proučavanje botanike. Pored istraživačkog rada, bio je posvećen i pedagoškom radu, prenoseći znanja i inspiraciju budućim generacijama naučnika.
Izvori:
- https://www.sanu.ac.rs/akademik-nedeljko-kosanin-zacetnik-moderne-srpske-botanike/
- https://nhmbeo.rs/nedeljko-kosanin-1874-1934/
- https://www.riznica.net/nedeljko-kosanin/?script=lat
- Sarić, M. R. (1997). Nedeljko Košanin:(1874-1934). Život i delo srpskih naučnika, 439-468.
